Eng | Буряад | Рус|
 Гол һан 
 hонинууд 
 Сайтнуудай каталог 
 Проект тухай 
 Гэрэл зурагай галерей 

Главная / Home / Books catalog / Аяншалга ба амаралта / Минеральна булагууд. Аршаанууд

Разделы сайта

Запомнить меня на этом компьютере
  Забыли свой пароль?
  Регистрация

Погода

 

Законодательство


КонсультантПлюс

Гарант

Кодекс

Российская газета: Документы



Не менее полезные ссылки 


НОЦ Байкал

Галазий Г. Байкал в вопросах и ответах

Природа Байкала

Природа России: национальный портал

Министерство природных ресурсов РФ


Рейтинг@Mail.ru

  

Яндекс цитирования Яндекс.Метрика

Минеральна булагууд. Аршаанууд

                                          АРШААНУУД. МИНЕРАЛЬНА БУЛАГУУД

 Автор, ред. Н. Шабаев

Аглаг ћайхан нютагуудтахи аршаан булагуудые ашаглаха, тэдэнэй дэргэдэ амаралтын газарнуудые олошоруулха, шанар ћайнтай эмїїдые элбэгжїїлхэ, тиигэжэ улад зоной элїїрые хамгаалха зорилготой хэрэг мїнєє їедэ хїнїїдэй анхарал доро байха ёћотой. Бїхы дэлхэй дээрэ зуугаад мянган янзын эмэй зай байдаг ћаань, тэрэнэй 40 хубинь манай ороной эмнэлгэдэ хэрэглэгдэнэ. Нилээд олон зїйлнїїдынь Байгал шадарай, мїн манай эндэхи бусад уулануудаар ургадаг.

Манай республика дотор олоной дунда суутай болоћон, шанарынь шалгагдан тодорћон аршаан алдартай булагууд олон бии. Тэдэнэй 30 гараниинь 20-ћоо 75 градус хїрэтэр халуун ућатай, 7-ниинь гашуун ућатай, тэрэ тоодо «Аршаан» курорттой  булта адлирхуу шанартай, зариманиинь эхїїн, бэшэниинь элдэб эмтэ зїйлнїїдтэй холисолдоћон байдаг. Тэрээгїїр нютагай зон зунай ћайхан сагта амардаг, сэнгэдэг, бэеэ аргалдаг байха юм.

Республикын бїхы аймагуудай гол мїрэншшдэй Байгал далайдаа шудхажа орожо байдаг хадань, тиигээдшье уншажа ћуућан зоной ћонирхол хангажа, манай республикын дэбисхэр дээрэхи аймагууд бїхэнэй аршаануудые нэрлэжэ їгэхэ шиидхэбэри абабаб. Уншагты, ћонирхохол байхат.

АРШААНДА БЭЕЭ АБАЖА ЯБАХА ГУРИМУУД

Ондоо нютагай аршаанда амархаяа, аргалуулхаяа гарабал, аршаанай ЭЗЭНДЭ нютагай хїнєєр хандажа, бэеэ аргалуулхаяа ерэћэн тухайгаа мэдїїлхэ, зоболонгойтнай гээгдэхые, заатагїй їргэл їргэжэ, гуйха ёћотой гэдэг. Тиимэ хїнэй гэнтэ їгы юм ћаа гї, али єєрынгєє нютагай аршаанда гарахадаа єєрєє їргэхэ, мїргэхэ, гуйхада болоно ааб даа. Ушар, байдал ойлгожо, хаража байћан аршаанай ЭЗЭН тогтоожо абахал байха. 

Нютагай зондо, мїн Танаар суг амаржа байгшадта хїндэмїїшэ, налархай байха.

Нягтаханаар хубсалаад, зохидхоноор бэеэ абажа ябаха. Бэеынгээ ариг сэбэртэ їргэлжэ анхаралаа табижа байха. Эмнэлгын хэрэгээр ерэћэн ћаа, бэеэ гамнаха, халуун аршаанћаа гарахадаа дулаалжа, ћалхи, хїйтэ абангїй, байрадаа хїрэхые оролдохо. Аршаанћаа буугаад, адагынь долоон хоногой (зарим ушарта 2 – 3 долоон хоног байхадаа болохо) туршада бэеэ тон наринаар гамнаха ёћотой. Иигэжэл аршаанай хїсэн эм болохо ёћотой юм шуу.

Байрлаћан байраяа, тэрэнээ тойроод, мїн аршаанай харьяата газар, илангаяа аршаануудай эхиие бузарлахагїй.

Ћуудал байдалайнгаа їлэгдэлнїїдые хаа хамаагїй хаяжа ябахагїй, тэдэниие хаяха тусгаар газар байха ёћотой.

Тамхи татадаг ћаа, тамхинайнгаа хайрсагууд болон їлэгдэлнїїдые хараћан газартаа хаяхагїй.  Тамхиншад, аргатайл ћаа, энэ амаралтын їедэ тамхияа орхижо, аршаанћаа бууха зорилго табяад, тэрэ зорилгоёо хїсэлдїїлжэ буубалтнай, бэедэтнай сэгнэшэгїй ехэ бэлэг болохо байгаа.

Амараа, сэнгээ хадаа архитайл байха ёћотой гэжэ бодобол, амаралта гээшые буруу ойлгонот. Архидалга гээшэ аршаанай ЭЗЭДТЭ яабашье ћайшаагдахагїй, ямар нэгэн аргаар хатуухан хэћээлтэ ушаруулжа болохо. Тиигээдшье амаралтада, эмнэлгэдэ байћан бэеэ архи уужа хорлохо, тойроод амаржа байћан зондо амар заяа їзїїлэнгїй “хїхихэ” гээшэ буруул даа.

“Аршаан дээрэћээл ондоо тээ хаана сэнгэлтэйб”, – гэћэн бодолоор ћальхай ябадал гаргаашад баћал зїб бэшэ байха ёћотой. Энэ ябадалай хойшолон гэжэ байдаг, тэрээн тухай бодожо їзэмєєр лэ даа.

Нютаг нютагай аршаанууд тон лэ єєрын, онсо гуримтай байжа болохо. Нэгэл аргаар тэдэ гуримуудые Танда мэдїїлхэ байха, эдэ гуримуудыень тон наринаар сахиха ёћотой.

АРШААНАЙ ГАЗАРЋАА АМАРЖА,

БЭЕ МАХАБАДАА ЭЛЇЇРЖЇЇЛЖЭ,

СЭДЬХЭЛЭЭ ТЭНИИЖЭ БУУХАТНАЙ БОЛТОГОЙ!

 

РЕСПУБЛИКЫН АЙМАГУУДАЙ АРШААНУУД

 

АХЫН АРШААНУУД

 

Тїнхэнэй аймагћаа холо бэшэ, уулануудай хоорондо байрладаг Ахын аймагта халууншье, хїйтэншье аршаанууд элбэг. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл иимэ:

Ойногой аршаан.

Орлик тосхонћоо зїїн-хойшоо 100 км газарта, Ойног горхоной эрьедэ гаража байдаг хїйтэн аршаан.

Шудхалын аршаан.

Ара-Шудхала горхоной эрьедэ, Орлигћоо 70 – 75 км газарта гаража байдаг хїйтэн аршаан. Энэ аршаан Дарћанай аршаантай адлирхуу гээд шэнжэлэгдэнхэй.

Халуун ућанай аршаан.

Орлик тосхонћоо 60–65 км газарта, Сэнсэ горхон шадар гаража байдаг бїлеэн (27 градус) аршаан.

Хойто-Голой аршаан.

Орлик тосхонћоо 80 км газарта, Хойто–Гол горхоной баруун эрьедэ, далайн нюруућаа 1700 м. їндэр газарта гаража байдаг халуун (33 градус) аршаан. Энэнь аймагай дэбисхэр дээрэхи бусад аршаануудћаа эгээл халууниинь гээд тоологдодог. 1967 ондо аршаанда орохо, байрын гэр баригдаћан байгаа, їзэсхэлэн байгаалитай энэ аршаанда зунай сагта амитан зон олоороо гаража амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм.

Даргалай аршаан.

Орлик тосхонћоо 85–90 км газарта Дарьяд горхоной зїїн эрье шадар (нютагай зон энэ горхониие Даргал гээд нэрлэдэг), далайн нюруућаа 1820 м. їндэртэ гаража байдаг хэдэн эхитэй халуун (25–35 градус) аршаанууд.

Жойгоной аршаан.

Далайн нюруућаа 1550 м. їндэртэ гаража байдаг 30 шахуу эхитэй бїлеэн, халуун (20–38,8 градус) аршаанууд Тыва Республика Буряад Республика хоёрой уулзуур тушаа юм. “Чойган” гэжэ тыва їгэнь буряадаар жодоо болоно. Аршаанда орохо гэрхэнїїд, байрын гэрнїїд баригданхай, зунай їедэ хоёр республикын хїнїїд сугларжа, амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм.

Улаан-Шулуунай аршаан.

Хойто–Гол горхондо дїтэшэг гаража байдаг хїйтэн аршаан.

Дунда-Голой аршаан.

Тиссын аршаан.

Тиссэ Монгол–Дабаан хоёр горходой уулзуурћаа 2 км газарта гаража байдаг хїйтэн аршаан.

 

БАРГАЖАНАЙ АРШААНУУД

 

Баргажанай аймагта хїйтэншье, халууншье аршаанууд элбэг юм. Тэдэ аршаануудћаа нэгэ хэдыень нэрлэбэл:

 

Адамовска булагууд.

Хоёр газар гаража байдаг хїйтэн аршаанууд. Нэгэниинь Адамово тосхонћоо зїїн-урагшаа 5,5 км газарта, нїгєєдэнь энэл тосхонћоо мїн лэ зїїн урагшаа 17,2 км газарта гаража байдаг юм.

Алгын аршаан.

Баргажан тосхонћоо 35 км газарта, Алга тосхоной зїїн- хойто захада гаража байдаг халуун аршаан.

Быстринскэ аршаан.

Баргажан тосхонћоо зїїн-хойшоо 20 км газарта, Баргажан голой хоёр ћалаагай хоорондохи олтирог дээрэ гаража байдаг халуун аршаан, эндэнь багахан нуур тогтонхой. Нуурай ућан нюруу дээрээ 35–36 градус, дороо 44 градус халуун юм. Эндэ зон халуун аршаанда орожо бэеэ аргалдаг юм.

Намагай аршаан.

Адамово тосхонћоо 20 км газарта гаража байдаг халуун (40,4 градус) аршаан.

Гусихын аршаан.

Баргажан тосхонћоо 50 км газарта, Гусиха горхоной баруун эрьедэ гаража байдаг халуун (43 -52 градус) аршаан. Аршаанда орохо гэрхэн, байрын гэрнїїд баригданхай.

Хїрбэлигэй аршаанууд.

Хїрбэлиг тосхонћоо зїїн-урагшаа саана, наана хэдэн газарта гаража байдаг хїйтэн аршаанууд. Бїхыдєє 5 аршаан гээд тоологдодог.

Шидханай аршаанууд.

Мїн лэ дээрэ мэтэ, Шидхан тосхонћоо зїїн урагшаа эндэ тэндэ гаража байдаг 4 эхитэй хїйтэн аршаанууд.

Энэ мэтэшэлэн їшєє хэдэ хэдэн аршаанууд байха.

 

БАЙГАЛ ШАДАРАЙ АРШААНУУД

 

Горячинск.

Бїхы Зїїн Сибирьтэ їнинэй курортнуудай тоодо ородог энэ курорт Байгалай эрьедэ дїтэ, Улаан–Їдэћєє Баргажанай дардам харгыгаар 180 км газарта байдаг.

18 зуун жэлэй тэнгээр мэдээжэ болоћон юм. Эндэ курортнуудта хабаатай бїхы хэрэгсэлнїїд хуу бии. Ућанайнь халуун 52-53,8 градус, эмнэлгэдэ халта хїргэн ћагад хэрэглэдэг юм.

Їе мїсын, ћудалнуудай, мэдэрэлэй, арћанай болон эхэнэрнїїдэй їбшэнїїдтэ тућатай.

Горячинск курорт Байгалда дїтэ, Байгалай нїлєєн доро байћанћаа Давос, Цей, Теберда, Абастумани курортнуудћаа булюу тућатай гээд тоологдодог байха юм.

Ильинкэ

Нютагай курортнуудай тоодо ородог, Улаан-Їдэ хотоћоо Кабанскын харгыгаар 54 км газарта, Сэлэнгэ мїрэндэ дїтэ оршодог. Ехэ халуун азотно аршаантай (65–75 градус), їе мїсын, арћанай, мэдэрэлэй, эхэнэрнїїдэй їбшэнїїдтэ тућатай. Эндэ артрит, полиартрит, радикулит аргалдаг.

 

БАУНТЫН АРШААНУУД

 

Баунт курорт

Аймагай тїб Багдарин тосхонћоо 90 км газарта, Ехэ Хоптон хадын хормойдо байдаг. Тойроод шэнэћэн ойтой їндэр бэшэ хаданууд, олон нуурнууд, эгээл ехэнь – Баунт нуур курортћоо 2 км зайда юм. Газар дороћоо гаража байдаг сероводородно аршаанайнь халуун 54 градус болодог. Эндэ їе мїсын, мэдэрэлэй, арћанай їбшэнїїдые, шарха г.м. тїхэреэн жэлэй туршада эмнэдэг юм.

Ауглейн булаг

Бага-Амалат ћууринћаа баруун тээшээ 25 км газарта энэ аршаан гаража байдаг, эндэ гол тїлэб нютагай зон зунай їедэ гаража амардаг, бэе махабадаа аргалдаг байна.

Буусын аршаан

Бууса нуурай баруун-хойто эрье зубшаад, 200 м. зайда хэдэн эхитэй халуун аршаанууд. 48 градус хїрэтэр халуун. Эндэ нютагай зон амардаг.

Эдээнћээ гадна, Шуринда, Могойн, Ципиканай аршаанууд халуун ућатай, нютагай зоной олоороо амардаг газарнууд юм.

 

ЗАГАРАЙН АРШААНУУД

 

Энэ аймагта нютагай хэмжээнэй хэдэ хэдэн аршаанууд бии. Тэдэ аршаанууд барандаа хїйтэн, ехэнхи ушарта уудаг аршаанууд юм. Зарим аршаанууд дээрэ бага-сага барилгатай, аршаан халаажа ородог пїнзэнїїд тодхогдонхой. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл:

“Светлый” булаг.

Нохой ћууринћаа 15,2 км газарта байдаг.

“Университетский” булаг.

Новоильинск ћууринћаа 24 км газарта байдаг.

Халсоной аршаан.

Новоильинск ћууринћаа 30 км газарта, Халсон голой эрьедэ байдаг.

Загарайн аршаан. З

агарай ћууринћаа урагшаа 8–10 км газарта байдаг. Аршаанда орохо ба байрын гэрнїїд бии,эндэ зундаа олон зон амардаг.

“Смородничный” булаг.

Шулуутай тосхонћоо 24 км газарта байдаг ехэ хїйтэн (0 градус) аршаан.

 

ЗАХААМИНАЙ АРШААНУУД

 

Шэдитэ аршаануудаараа сууда гараћан Тїнхэнэй аймагтай зэргэлээд, уула хадануудай дунда байдаг Захааминда аршаан булагууд олон юм.Тэдэ барандаа хїйтэн аршаанууд, нэгэ газарта халуун аршаан бии.

Бургалтайн аршаан.

Михайловка тосхонћоо баруулжаа 13,4 км газарта, Зэдэ голћоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг хїйтэн (1 градус) аршаан.

“Киевский” булаг.

Михайловка тосхонћоо баруун-хойшоо 19 км газарта гаража байдаг хїйтэн (1,5 градус) аршаан.

“Рудничный” булаг.

Закаменск хотоћоо хойшоо 2 км газарта гаража байдаг хїйтэн аршаан.

Мїльћэтын аршаан.

Закаменск хотоћоо 104 км їгсэжэ, Далахай тосхонћоо зїїлжээ 15 модоной зайда байдаг Мїльћэтэ гэжэ газарта гаража байдаг хїйтэн аршаан.

Хужарай аршаан.

Санага тосхонћоо 10 км тухай баруулжаа Хуурлиг гол соо гаража байдаг хїйтэн аршаан.

Болхойн аршаан.

Санага тосхонћоо 5 км урагшаа, ойн захада гаража байдаг, бїхы аймагай хїн зоной амаржа, аргалуулжа байдаг энэ аршаан 1970 –дахи онуудай ћїїлээр “унтаћан” байгаа. Байн, 1980–дахи онуудай хахадаар, байраяа урилжа, Дээдэ–Болхой гэжэ газарћаа зїїлжээ, Санагын дасанай урдуур 1 км тухай газарта, “ћэрижэ” бадарба гэжэ тэрэ газарта їбћэ сабшадаг байћан Санага нютагай Иван Шагдурович Бандеев хэлээ ћэн.Энэ хадаа нютагай зоной шэнжэлжэ їзэхын тухайтай иигэжэ бэшэгдэбэ.

Ћонгинын аршаан.

Сагаан-Морин тосхонћоо хойшоо, 60 км тухайтай газарта гаража байдаг, хотын їбшэнїїдтэ тућатай хїйтэн аршаан. Тэндэ морёор ябажа хїрэдэг.

Харгантын аршаан.

Сагаан-Морин тосхонћоо їгсэжэ, 20 км газарта гаража байдаг, хотын їбшэнїїдтэ тућатай хїйтэн аршаан.

Зэмхын аршаан.

Санага Сагаан-Морин хоёр тосхоной эгээл тэгэндэ гаража байдаг, хотын їбшэнїїдтэ тућатай, халаажа пїнзэдэ ородог аршаан.

Улхансагай аршаан.

Борто тосхонћоо зїїлжээ 3 км газарта, Нууд голой баруун эрьедэ гаража байдаг хэдэн эхитэй, аймагай зоной олоороо бэеэ аргалжа, амаржа байдаг аршаан.

Борто тосхондо ажаћуудаг, энээн тойрон нютагуудай арад зоной хэрэг бїтээжэ, “аяга баридаг” їндэр наћатай Сэбэг–Жаб Табхаева энэ аршаан харгалза дороо абажа, байрын болон пїнзэдэ орохо гэрхэнїїдые барюулжа, тиишээ хїнгэн машинаар ћаадгїй хїрєєд ошохо харгы заћуулћан, юрэдєє, нютаг зондоо алишье талаћаань тућатай хїгшєє юм даа.

Ёнгорбойн аршаан.

Закаменск хотоћоо їгсэжэ, 40 км газарта, Зэдэ голой эрьедэ байдаг Ёнгорбой тосхонћоо баруун-хойшоо 4 тухай км ябажа, Шулуун їбэрэй урда жалгаар ороходо 20 шахуу эхитэй аршаанууд байдаг. Энэ хадаа аймагай дэбисхэр дээрэхи халуун аршаанууд гээшэ.

Эдэ аршаанууд їе мїсын, арћанай, мэдэрэлэй їбшэнїїдћээ аргалдаг, эндэ зїрхэнэй, нюдэнэй болон доторой элдэб їбшэнїїдые аргалха хїйтэн аршаанууд олоороо байдаг. Эгээ хїйтэн аршааниинь 4 градус, тиихэдэ хэдэн эхитэй халуун аршаануудынь 28–ћаа 40,5 хїрэтэр градус болодог.

1700–дахи онуудай эхин багаар нютагай ангуушадай олоћон эдэ аршаанууд аяар тэрэ їећєє мїнєє хїрэтэр арад зоной аша тућада бадаржал байдаг, мїнєє Зэдэ голой баруун эрьећээ аршаан хїрэтэр заћамал харгы баригдажа, зайн гал татагданхай, аршаанда орохо, эдеэ хоолой болон байрын гэрнїїд баригдажа, яћала болбосон тїхэлтэй болонхой. Аршаанай хїтэлбэри Ёнгорбой тосхон дээрэ байха, амарха, аргалуулха зон тэндэћээ путёвко абаад, гаража болоно. Путёвко абаћан зониие єєћэдынгєє унаагаар хїргєєд їгэдэг юм.

Ёнгорбойн аршаанай эзэн ехэ хатуу, тэндэхи гурим, журам тон наринаар сахиха ёћотой. Энээниие баримталжа хуряангыгаар хэлэбэл, иимэ нэгэ домог бии юм:

Урда эртэдээ энэ нютагта нэгэ баян айлайхи ћуудаг байћан юм ха. Тэрэ айлайхи ехэ сэбэрхэн басагатай байгаа. Энэл нютагай їгытэй, хїлћэншэ хїбїїн тэрэ басаган хоёр бэе бэедээ дурлажа, їргэлжэ ушардаг, уулзадаг болобод. Энэ ябадалыень мэдэћэн баян басагаяа ондоо баян айлай тэнэг, мундуу шамбай, їзэмжэгїй хїбїїндэ, баянииень хаража, хадамнаха гэжэ шиидхэбэри абана.Ондоогоор аргагїй болоходонь, голхорћон басаган, уйдхарайнгаа ехэдэ тэрэ аршаанай жалгын эхин багаар ошожо, бэеэ хорооћон байгаа.Тиигэжэ энэ багай эзэн боложо мїнхэрћэн юм. Гансашье Ёнгорбой нютагай бэшэ, бїхы аймагай хїн зон тэрэниие “Аршаанай эзэн Хїїхэн Бїмбэй” гэжэ хїндэлжэ, тэрээндэ ћїгэдэжэ байдаг. Аршаан дээрэ тусгаар єєрын гуримтай. Хїїхэн Бїмбэй бардам зан, ћальхай ябадал гаргадаг зондо, архи уулганда дурагїй, тиимэ зондо шанга хэћээлтэ їзїїлдэг юм гэлсэгшэ.

Энэнь даншье ћаа хооћон домогхон бэшэл юм даа, али нэгээр гурим хазагайруулагшадтай болоћон ушаралнуудые нютагай зон тоолохол байха.

 

ЗЭДЫН АРШААНУУД

 

Аймаг соо хїнїїдэй уужа, бэеэ аргалдаг хэдэн хїйтэн аршаанууд бии. Нэрлэбэл:

Химнын аршаан. Їрмын–Адаг тосхонћоо баруун-хойшоо байдаг.

Наринай аршаан.

Нарин тосхонћоо баруун-хойшоо, Уляаћата горхоной эрьедэ байдаг.

Боргойн (Борьёогой) аршаан.

Дээдэ–Сагаан нуурай хойно гаража байдаг хїйтэн (0,2 градус) аршаан.

Таглиин нуур.

Дээдэ-Тори – Уулзар тосхонћоо дээшээ, їе мїсын, арћанай їбшэнїїдые аргалдаг ућатай, шабартай нуур. Энэ нуурта хїн орожо, бэеэ аргалдаг.

 

ИВАЛГЫН АРШААНУУД

 

Хїнэй уужа гї, али халаажа орохо, бэе махабадаа аргалха хэдэн хїйтэн аршаанууд аймагай дэбисхэр дээрэ бии. Нэрлэбэл:

Ута–Булагай аршаан.

Оронго тосхонћоо хойшоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг хэдэн эхитэй хїйтэн аршаанууд.

Уточкин булаг.

Улаан–Їдэ хотоћоо 13 км газарта, Уточкин жалгада гаража байдаг хїйтэн аршаан.

Халюутын аршаан.

Ивалга тосхонћоо баруун-хойшоо Халюута горхоной зїїн эрьедэ гаража байдаг хїйтэн аршаан. Їе мїсын, мэдэрэлэй їбшэнїїдтэ тућатай, дээрэћээ соргоор буужа байћан аршаан доро орожо, бэеэ сохюулдаг.

 

МУХАР-ШЭБЭРЭЙ АРШААНУУД

 

Аймагай дэбисхэр дээрэ байћан аршаанууд барандаа нютагай хэмжээнэй, хїйтэн аршаанууд юм. Нютагай зон зунай їедэ эдэ аршаанууд дээрээ сугларжа амардаг, уудаг, зарим аршаануудыень халаажа ородог. Нэгэ хэдэн аршаануудыень нэрлэбэл:

Анинска аршаан.

Дээдэ-Сутай тосхонћоо зїїн-хойшоо нэгэ модо газарта байдаг.

Шэнэћэтын аршаан.

Тїгнэ горхонћоо холо бэшэхэнэ, Шэнэћэтэ тосхонћоо 2-3 км хойшоо, сїїдхын туршада 50 куб метр хэмжээгээр гаража байдаг гурбан эхитэй аршаан.

Агшангын аршаан.

Агшанга горхоной эрьедэ сїїдхын 250 куб метр хэмжээгээр гаража байдаг.

Никольско аршаан.

Никольско тосхон шадар, Петровск– Забайкальскаћаа баруулжаа 35 км газарта гаража байдаг, їбэлдєє хїрэдэггїй аршаан.

 

СЭЛЭНГЫН АРШААНУУД

 

Эндэ барандаа хїйтэн аршаанууд. Ехэнхи ушартаа нютагай зон амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм. Тэдэ аршаанууд:

Загастайн аршаан.

Загастай горхоной хойто ташаланда, Ягодное тосхонћоо 3 км баруулжаа сїїдхын 400 гурбалжан метр хэмжээгээр гаража байдаг аршаан.

Їрмын аршаан.

Юрєє тосхонћоо 20–25 км газарта, Їрмэ горхоной зїїн эрьедэ гаража байдаг.

 

ТЇНХЭНЭЙ АРШААНУУД

 

“Аршаан” курорт

Тїнхэнэй Мундаргануудай урда хормойдо, їбэлдєє хїрэдэггїй, тїргэн урадхалтай Хэнгэргэ голой эрьедэ, їзэсхэлэн ћайхан газарта энэ аршаан байдаг юм.

Їшєє 1894 оной августын 19-дэ Тїнхэнэй Хойморой миссионер Чистохин гэдэг Томскын ехэ ћургуулиин эрдэмтэдэй соведэй зїблєєн дээрэ эндэхи (Хойморой) аршаануудые олоћон тухайгаа дуулгаћан, аршаануудые саашадань шэнжэлхэ тухай дурадхал оруулћан байгаа.

100 гаран жэлэй саана Тїнхэнэй ангуушад эдэ аршаануудые олоћон гээд ондоо баримтануудшье бии. Єєрэгїйл даа. Юрэдєє, 100 гаран жэлэй саана амитан зондо онсо ашатай байгаалиин шэдитэ нюусануудай нэгэн эли болоћон, тэрэ гэћээр арад зоной аша тућада хэрэглэгдэжэ байна.

Тїнхэнэй аршаан Улаан–Їдэ хотоћоо баруун тээшээ 450-яад, тїмэр харгын “Слюдянка” станцићаа 130, тиихэдэ аймагай тїб Хэрэн тосхонћоо зїїлжээ 70 модо газарта оршодог юм.

“Аршаан” курорт 3 янзын ућатай. Хэнгэргэ голой эрье зубшаЋан, газар дороћоо халуун, бїлеэн, хїйтэн аршаанууд сорьёжо байдаг. 40 градусћаа дээшэ – халуун, 36–39 градус – дулаан, тиихэдэ 20 градусћаа доошо 2–3 градус хїрэтэр – хїйтэн гээд хубаардаг байха юм.

Эндэ хїнїїд аршаан уужа, пїнзэдэ (ваннада) орожо, бэеэ аргалдаг. Хїнэй досоо бии болодог олон янзын їбшэнћєє аргалха шэдитэй. Энэ аршаанда ямар їбшэнтэниие аргалжа болохоб гэбэл:

– гипертоническа (шућанай дарасын хєєрэлгэ);

– ипотоническа (шућанай дарасын уналга);

– зїрхэ хэрхын їбшэнїїд;

– ћудалай їбшэнїїд

– мэдэрэлэй їбшэнїїд (невроз);

– хото, толгойн

– гастрит (хотын нулан їбшэн);

– хотын, нарин гэдэћэнэй яра (язва);

– бїдїїн, нарин гэдэћэнэй їбшэнїїд;

– эльгэн, ћїлћэн болон суухын їбшэнїїд;

– мїнгєєрћэн хоолойн, уушханай їбшэнїїд болон бусад.

Шэдитэ аршаан – ућанћаа гадна, эндэхи агаар, байгаали їбшэнтэнэй ћэргэхэ, заћарха ябадалда горитой нїлєє їзїїлдэг.

Їни удаан ажаллажа, дїршэл ехэтэй болоћон эндэхи эмнэлгын хїдэлмэрилэгшэдэй заабаряар гурим наринаар сахижа, аршаанда оролго хїртэлгэ хоёрые зїбєєр хэрэглэхэ тон шухала.

Шумаагай аршаан

Саяан уулын арада, зоной ошохонь бэрхэтэй газарта байдаг тула хїсэд элирээгїй юм. Энэ аршаанай заахан тїхэреэн газарта наян найман эхитэй булагууд бии, булта ондо ондоо шанартай (гашуун, халуун, бїлеэн, эхїїн, охитой, тунгалаг), зїйл бїриин ућатай, элдэб їбшэнїїдые аргалхада тућатай гэдэг. Шумааг гээшэ гушан гурбан Мундаргын арын хормойдо, їбэлэй хїйтэндэ хїрэдэггїй, тїхэреэн жэлдээ їнгын ћайхан сэсэгїїдэй ургажа байдаг, элдэб ан гїрєєлэй ба зэрлиг ямаадай бэлшэжэ, їнгын шубуудай донгодон жэргэжэ байдаг газарта, зїћэ бїриин мододой дунда оршодог. Иимэ олоороо нэгэ газар сугларћан, ная гаран эхитэй аршаанууд Шумаагћаа ондоо тээ бии гэжэ дуулдаагїй юм.

Эндэхи нютагай хїнїїд зуу гаран жэлэй туршада энэ аршаанда ошожо, бэеэ заћадаг, эрдэмтэд ћонирхон шэнжэлдэг. Булаг бїриин эхиндэ тїбэдєєр,монголоор, ородоор ямар їбшэндэ тућатайень заажа бэшэћэн байгша. Илангаяа Эрхїїгэй университедэй эрдэмтэд ћаналаа ехээр табижа байдаг.Энэмнай хожом хойшодоо ехэхэн курорт болохо байха.

Ниловэ пустынь – Туранай халуун аршаан

Эрхїї мїрэндэ шудхан орожо байдаг Ехэ-Ућан горхоной эрьедэ, Зїїн Саяанай хадануудай гїнзэгы жалга соо 1930–дахи онуудаар олдоћон халуун, хїйтэн аршаанууд.

1845 ондо Эрхїї хотын архиепископ Нил Столбенский эндэ хїрэжэ ерэћэн. Тэрэ їедэ, 1840 ондо, Эрхїїгэй губернатор В.С.Руперт Эрхїїгэй эмнэлгын хїтэлбэриин инспектор Сорочинский аптекарь Калау хоёрто даабари їгэжэ, эндэхи аршаан шэнжэлїїлћэн, аршаанда орохо хэдэн пїнзэнїїд тодхогдоћон, губернаторай ћамганда зућалан баригдаЋан байгаа.

Нил эндэ хїрэжэ ерэхэдээ, даяаншадай хиид (пустынь) барюулха шиидхэбэри абаћан байгаа. 1851 ондо Нэгэдїгээр Николай хаан їндэр санаарта Нил Столбенскиин нэрэтэ хиид бариха захиралта гаргаћан, тиин хожомоо энэ аршаанай газар арад зоной дунда “Ниловэ пустынь” гэжэ алдаршаћан, мїнєєшье энэ нэрээрээ зоной дунда мэдээжэ юм. Буряад аймагай дэбисхэр дээрэ байдаг энэ аршаанай нэрые буряад хэлэн дээрээ “Нилэй даяаншын хиид”,- гээд нэрлэмээр, нэрлээшьегїй ћаа иигэжэ ойлгомоор байна.

Эндэ жэл бїри 10 гаран мянган зон хоёр долоон хоногой туршада бэе махабадаа элїїржїїлдэг. Аршаанай халуун 43 градус хїрэтэр юм.

Зоной хэлэдэгээр, Ниловкын аршаан физико–химическэ бодосуудаараа дэлхэйдэ мэдээжэ Цхалтубо (Грузи) Белокуриха (Алтайн хизаар) хоёрто дїтэрхы, урданай СССР гїрэн соо яћала мэдээжэ байгаа, мїнєєшье мэдээжэ.

Эндэ їе мїсын, мэдэрэлэй системын, арћанай їбшэнїїдые аргалдаг, хухарћан аярћан яћанда, эхэнэрнїїдэй їбшэнїїдтэ тућатай.

Аймагай тїб Хэрэн тосхонћоо баруулжаа 42 км газарта оршодог.

 

 

Жэмћэг

1953–54 онуудаар “Востоксибнефтегеология” трестын эрдэмтэд Эрхїї мїрэнэй баруун эрьедэ, Жэмћэг тосхонћоо 5 модоной газарта бэдэрэлгын зорилготой газар нїхэлжэ байћаар, 780–яад м. дороћоо халуун аршаан гаргаћан байна.Газар нїхэлдэг тїхеэрэлгын нэрээр энэ аршаан зоной дунда “Вышкын аршаан” гээдшье нэрлэгдэдэг. Гаража байдаг аршаанай халууниинь 38,5–40 градус юм. Ућа ћорохо ямаршье тїхеэрэлгэгїй єєрєє секундын 6 литр гаража байдаг. Зон эндэ тодхогдоћон 10 гаран пїнзэнїїдтэ орожо, бэеэ аргалдаг.

Яћанай, їе мїсын, мэдэрэлэй, арћанай, тиихэдэ эхэнэрнїїдэй їбшэнїїдтэ тућатай.

Аймагай тїб Хэрэн тосхонћоо 22 модо зїїлжээ байдаг.

Хонгор – Уула

Жэмћэгэй аршаануудай тоодо ородог, Гурбан–Дабаанай хормойдо, Хара-ћан горхоной хоёр эрьеэр 10 гаран эхитэй аршаанууд. Хїйтэн (4–6 градус) аршаанууд, доторой бїхы шахуу їбшэнїїдтэ тућатай уудаг аршаанууд, їе мїсын, арћанай їбшэнїїдые аргалха зон халаажа ородог байха юм.

Жэмћэг тосхонћоо баруун-урагшаа 9 км газарта байдаг юм.

Хїнтэйн аршаан

Хойморой нуурнуудай хажууда, “Аршаан” курортћоо 10 км зайда, Хэнгэргын баруун эрьећээ холо бэшэхэнэ байдаг. Энэ аршаанда нютагай зон їе мїсын їбшэнїїдые аргалдаг юм.

Далбайн аршаан

Далбай горхоной эрьедэ, Туран тосхонћоо 25 км газарта байдаг. Нютагай зон олон эхитэй эдэ аршаануудые уудаг, пїнзэдэ ородог, “Далбайн халуун аршаан”, – гээд нэрлэдэг байха юм.

Субарга (Хуушан аршаан)

“Аршаан” курортћоо баруулжаа 5 км газарта нютагай зоной олоороо амардаг аршаанууд.

Папий аршаан

“Аршаан” курортћоо баруулжаа 12 км газарта нютаг соогоо мэдээжэ, зоной олоороо амардаг аршаанууд.

Эдэ нэрлэгдэћэн аршаануудћаа гадна нютагай хэмжээнэй олон тоото халууншье, хїйтэншье аршаанууд Тїнхэнэй аймагта элбэг.

 

ХОРИИН АРШААНУУД

 

Хори тосхонћоо баруун тээшээ нэгэ бїлэг аршаанууд байдаг. Эдэ аршаанууд барандаа нютагай хэмжээнэй, нютагай зон зунай хаћада гаража амардаг, бэе махабадаа элїїржїїлдэг юм. Барандаа хїйтэн аршаанууд. Нэрлэбэл:

Энгэрэй аршаан.

Нарин–Горхоной эрьедэ,Тээгдэ тосхонћоо зїїн-хойшоо 43 км газарта.

Хїхэ-Шулуутын аршаан.

Хїрбэ голћоо холо бэшэ, Тээгдэ тосхонћоо зїїн-хойшоо 45 км газарта байдаг.

Тээгдын аршаан.

Тээгдэ тосхонћоо зїїн-хойшоо 9 км газарта байдаг. Эндэ аршаан халаажа орохо бишыхан гэр баригданхай.

Хасууртайн аршаан.

Хасуурта тосхонћоо баруун-хойшоо 4,6 км газарта байдаг.

Дархитын аршаан.

Хасуурта голдо, тосхондо дїтэшэг хэдэн эхитэй аршаанууд.

Ашангын аршаан.

Хори тосхонћоо зїїлжээ, Ашанга тосхонћоо хойшоо хадада гаража байдаг энэ аршаан амаралтын газар болгогдонхой, барилганууд бии.

 

ХОЙТО-БАЙГАЛАЙ АРШААНУУД

 

Ехэ голой (Большереченскэ) аршаан.

Давша шадар байдаг. Ехэ халуун, олон эхитэй аршаанууд. Гаража байдаг аршаанайнь халуун 50–60; 74,5 градус.

Дээдэ-Ангарын аршаан.

Дээдэ–Ангар голой баруун эрьедэ 30– 32 градус халуун аршаан.

Дэлюун–Уранай, Ехэ голой (Большереченскэ) аршаан.

Эдээнћээ гадна, энэ аймагта Иркана, Джилиндэ, Давшын, Дээдэ заямхын, Корикейн, Котельниковскэ, Муйска, Сарта, Фролихинска, Хакусска, Чуро гэћэн нютагай хэмжээнэй халуун аршаанууд бии.

 

ХУРАМХААНАЙ АРШААНУУД

 

Байгал далайн зїїн хажуугаар, Баргажан голые їгсэжэ оршоћон Хурамхаанай аймагта холо, ойгуур сууда гараћан эди шэдитэй халууншье, хїйтэншье аршаанууд элбэг. Байгал далайн хоёр дали мэтэ, монголоор хэлэбэл, хосмолжон гэхэ гї, али тэгшэ хэмтэй (симметричнэ) Тїнхэнэй болон Хурамхаанай аймагууд їзэсхэлэн байгааляараашье, їргэн талаараашье, тиихэдэ аршаан булагуудаараашье адлил юм. Мїнєє Хурамхаанай аймагай аршаануудые нэрлэжэ хараябди:

Аллын аршаан

Баргажанай шэлын жалгануудай нэгэндэ,Баргажан голой баруун ћалаа болохо Алла горхоной эрьедэ гаража байдаг халуун аршаанууд. Сульфатна натриева холисотой эдэ аршаануудай халууниинь 52–ћоо 77 градус хїрэтэр, ућа элбэгтэй, таћалгаряагїй гаража байдаг. Дэрээн тосхоной ажаћуугшад эндэ аршаанда орохо болон байрын гэрнїїдые баринхай, їзэсхэлэн ћайхан байгаалитай энэ аршаанда аймагай зон, бусадшье нютаг нугануудћаа хїнїїд олоороо ерэжэ амардаг, бэеэ аргалдаг байха юм.

Гааргын аршаан

Хурамхаан тосхонћоо зїїлжээ 78 модо газарта, Гаарга голой баруун эрьедэ хабсагайћаа гаража, гурбан табсангаар доошоо голдо орожо байдаг. Ућа элбэгтэй, секундын туршада 200 гурбалжан метр гаража байдаг юм. Аршаанай халуун 74–75 градус болодог. Эндэ аймагай хэмжээнэй санатори эмхидхэгдэћэн, байрын болон эдеэ хоол бариха гэрнїїд баригданхай, аршаанда орохо гэрхэнїїд соонь зайламал пїнзэнїїд тодхогдонхой.

Хїшэгээрэй аршаан

Аймагай тїб Хурамхаан тосхонћоо зїїн хойшоо 80 гаран модоной газарта хэдэ хэдэн эхитэй аршаанууд, тиихэдэ эмнэлгын сероводородтой шабартай нуур байдаг. Ућа, шабарынь элбэг, аршаанайнь халуун 21–ћээ 75 градус хїрэдэг. Шабартай аршаанда орохо, эдеэ хоол бариха мїн байрын гэрнїїд баригданхай. Їе мїсын, арћанай їбшэнїїдтэ тон тућатай энэ аршаанда Россин холо, ойрын хизаар нютагуудћаа хїн зон ерэжэ бэеэ аргалдаг, амардаг байха юм.

Ћэюугэй аршаан

Аймагай зїїн хойто захада, Ягдаг тосхон шадар, Ћэюу горхоной адаг багаар гаража байдаг 35–ћаа 55 градус хїрэтэр халуун аршаан. Хэрэгтэй болохо гэрнїїд баригданхай, зунай їедэ зон холошоонгїй ошожо бэе махабадаа аргалжа, амаржа байдаг юм.

Їмхэйн аршаан

Баргажан голой эхин багаар, Ягдаг тосхонћоо 18 модо газарта, Баргажан голой зїїн эрьедэ, голой олтирог дээрэ гаража байдаг 48–50 градус халуун аршаанууд. Аршаанда хэрэгтэй бїхы барилгануудтай, дулаанай сагта зоной олоороо ябажа бэеэ аргалдаг газар юм.

Хурамхаанай аймаг дээрэ нэрлэгдэћэн аршаануудћаа гадуур олон тоото халууншье, хїйтэншье нютагай хэмжээнэй аршаануудаар баян юм.

 

ХЭЖЭНГЫН АРШААНУУД

 

Хэжэнгын аймагта гол тїлэб шэнжэлэгдэћэн хэдэ хэдэн хїйтэн аршаанууд бии. Тэдэ аршаануудые нэрлэбэл:

Аса-Шэбэрэй аршаан.

Эдэрмэг тосхонћоо хойшоо 7 модо газарта гаража байдаг їе мїсын, зїрхэ ћудалай, доторой болон эхэнэрнїїдэй їбшэнїїдые аргалдаг хїйтэн аршаан.

Ородой аршаан.

Ород тосхонћоо баруун-хойшоо 5 км газарта гаража байдаг, дээрэ нэрлэгдэћэн їбшэнїїдые аргалдаг хїйтэн аршаан.

Хурьгадай аршаан.

Хурьгада хїндыдэ гаража байдаг, мїн лэ дээрэ нэрлэгдэћэн їбшэнїїдые аргалхада тућатай хїйтэн аршаан.

Ћараантын аршаан.

Нарћан ой соо гаража байдаг, Аса-Шэбэрэй аршаан мэтэ аргатай хїйтэн аршаан.

Жэбхээћэнэй аршаан.

Хэжэнгэ тосхонћоо Сулхара ошодог харгыћаа 17 модо газарта гаража байдаг, дээрэ нэрлэгдэћэн їбшэнїїдые аргалхада тућатай хїйтэн аршаан.

Мозойн аршаан.

Сулхара тосхонћоо 38 км газарта Мозойн хїндыдэ гаража байдаг, хото, толгойн, мэдэрэлэй їбшэнїїдые аргалхада тућатай хїйтэн аршаан.

Хуурайн аршаан.

Їлзытэ тосхонћоо 40 модо газарта, Хуурайн жалгада гаража байдаг, їе мїсын, зїрхэ ћудалай, хото толгойн, эхэнэрнїїдэй їбшэнїїдые аргалхада тућатай хїйтэн аршаан.

Эреэнэй аршаан.

Чисан тосхон шадар гаража байдаг, хото, толгойн, мэдэрэлэй їбшэнїїдые аргалдаг хїйтэн аршаан.

Хужарта нуур.

Хираанай нууртай адлирхуу, їе мїсын, арћанай, мэдэрэлэй болон эхэнэрнїїдэй їбшэнїїдые аргалдаг шабартай нуур.

 

ХЯАГТЫН АРШААНУУД

 

Хяагтын аймагай аршаануудые нэрлэбэл:

Тамирай аршаан.

Хэрээтэ горхоной эхин багаар, Тамир тосхонћоо зїїн- хойшоо 12 км газарта гарадаг.

Хїдэриин аршаан.

Бага–Хїдэри тосхонћоо баруун-хойшоо 18 км газарта гаража байдаг.

Хираан.

Хяагта хотоћоо 30 км болохо газарта Хираан нуур байдаг. Энэ нуурай эрьедэ Буряад Республика соо оройдоо гансахан нуурай шабараар эмнэдэг газар бии юм. Бїхы Зїїн Сибирь, Алас-Дурнаар дїрбэн лэ иимэ эмнэлгын газар бии. (Хираан, Угдаан, Абанах, Сад–город)

Эндэ їе мїсын їбшэнїїд (артрит, полиартрит), мэдэрэлэй, арћанай, эхэнэрнїїдэй їбшэнїїд аргалагдадаг байха юм.

 

ЯРУУНЫН АРШААНУУД

 

Романовкын аршаан.

Романовка тосхонћоо зїїн-хойшоо 47 км зайда оршодог. Аршаан горхоной зїїн эрьедэ энэ аршаан гаража байдаг. Нютагай хэмжээнэй энэ аршаанай бїридэлдэ натриин бодосууд бии, хїйтэн аршаан.

Маарагтын аршаан.

Нарћата тосхонћоо баруулжаа, Эгэтын-Адаг нютагдахи Маарагта голой эрьедэ гарадаг. Хїйтэн (12,8 градус) аршаануудай тоодо ородог энэ аршаан сїїдхын туршада 100 гурбалжан метр ућа гаргажа байдаг.

Погромнын аршаан.

Романовкын аршаантай тон адли, Нарћата тосхонћоо баруулжаа 32 км газарта, Погромно горхонћоо холо бэшэхэнэ гаража байдаг.

Дабаан-Горхоной аршаан.

Нарћата тосхонћоо зїїн-урагшаа 26 км газарта гарадаг хїйтэн аршаан (6 градус). Эндэ байгаад амарха, бэеэ элїїржїїлхэ байранууд баригданхай.

Хїлэй аршаан.

Їльдэргэ нютагћаа зїїлжээ Хїлгэжэ газарай хото хоолойдо арга болохо охи ехэтэй хїйтэн аршаан.

Мїћэхэйн аршаан

Нарћата тосхонћоо зїїн-урагшаа.

Поперечнын аршаан

Нарћатаћаа баруун-урагшаа 

Хултаран аршаан

Комсомольск тосхонћоо 40 км газарта,

Шербахта гэдэг аршаан

Романовка шадар.

Эдэ барандаа нютагай хэмжээнэй хїйтэн аршаанууд. 

 

Назад в раздел